189. SZCZYBNY SZCZUPOK

Szczybny^* szczupok abo zapomniano historyjo Rybnika.

            Downo, downo tymu, ale tak downo, że już żodyn niy pamiynto, jako rychtyk tymu było, żył se we grodzisku nad wielkom rzykom Łodrom synek. Łeboń był ś niego dobry, yno chwolno rzić, beztoż godali mu Chwałek.

            Grodzisko wały miało wysoki i mocne, palisada łostro, a fosa głymboko, bo ksionże był dobry gospodorz i umioł ło swoi dbać. Chwałkowi jednak duszno było w ciasnych chaupach ustawionych w rownych raiach i sztyjc uciekoł za wały, żeby wandrować po łokolicznych lasach. Dycki broł ze sobom łuk a szczały i dycki coś z tego lasa przinios: a to jakigo zajonca, a to bażanta, to zaś jako gyńś. Chwałek przoł takij jednej szwarnej dziołszce, co  jom mianowali Lynka. Dycki ji przinosiył nojbardzij masne konski z polowań. A że i łon sie Lynce podoboł, to tyż dostoł konsek chleba, a niykiedy i kołocza. 

            Chwałek był za smarkaty, coby go ksionże wzion do drużyny wojokow, ale pryndko sie skapnył, że synek dobrze zno kożdo polana i kożdo przikopa w lasach dookoła grodziska, toż broł go za kożdym razym, jak chcioł polować. A że fest to lubiył, to broł Chwałka ze sobom na kożdy gon. Chwałek za to fest se mioł to w zocy, że mu ksionże tak wierzył i za ksiyńciym skoczyłby w łogiyń.

            Kiedyś Chwałek trefił w lesie na tropy wielkigo tura. Wartko polecioł z tym do ksiyńcia, a tyn tyż niy czekoł, yno zwołoł chopow, wskoczyli na konie, zebrali psy i pognali w las. Ujechali dość konsek od grodziska i na podmoknytej polanie zejrzeli wielkigo byka. Czorny był cały, yno pukiel i czub na łepie mioł ryszawy, rogi szyrsze niż głowno brama do grodziska, a wożył chyba wiyncyj niż ze dwanoście tyngich chopow. Oczy sie zarozki wszyskim zaświyciyły, podjechali po cichu pod wiater, sjyni łuki, napiyni ciyńciwy i najpiyrw ksionże, a potym wszyscy inksi wypuścili swoi szczały. Tur podskoczył, ale chocioż naszpikowany był jak jyż, nie pod.

Myśliwi spuścili psy, a ksionże łapnył dzida i ruszył na koniu piyrszy w strona byka. Jak już był tak daleko i rynka z dzidom dźwignył wysoko, żeby dobić zwierza, tyn sie naroz łobrociył tak, że w tej samej chwili, jak mu ksionże wbijoł dzida do karku, bodnył konia łod ksiyńcia rogiym w rzić. Koń zakwiczoł, podskoczył, aż swoigo pana wysadził z siodła i pognoł choby gupi kajś przed sia, a uwionzanego w strzymiyniu ksiyńcia pociongnył za sobom. Ciepli sie zarozki wszyscy za nim, ale wielki kasztan był tak wylynkany, że lecioł choby na skrzidłach i hned straciyli go z widoku, a że strony były podmoknyte, to i psy straciyły trop.

           

            Nojdłużyj i nojdalij jechoł Chwałek, chocioż staro chabeta ledwo pod nim zipiała. Ale i łon zostoł daleko po zadku. Nie doł sie jednak i jechoł po śladach, aż sie zećmiło. Na jakijś polanie przeczekoł noc, a że było to bez lato, to nie trwała łona długo. I tak nie usnył, bo cołki czas se myśloł, że to skiyrs niego ksionże może umrzyć.

            Jak sie yno trocha rozwidniyło, dali pojechoł po śladach: kaj połomane gałonzki, łodcisnyte w marasie kopyta i podrzyte konski kaftana łod ksiyńcia. Słoneczko stoło już wysoko, jak wyjechoł na jakoś kiympka. Było to daleko łod grodziska, nigdy przedtym sam niy był, ale jak sie tak z wiyrchu podziwoł dookoła, to aż zapomnioł, po co sam je – tak tukej było piyknie! Gorka była miyndzy dwiyma dolinkami, w dolinkach płynyły dwie wonski rzyczki, kiere spotykały sie na łonkach i płynyły dali razym, pewnikiym do Łodry. Kiympka, co na nij stoł, schodziła łagodnie w strona jednej dolinki, a tam rzyczka kryńciła sie, choby pofyrtano: tukej łoplotała jakoś wysepka, tam wylywała na jakoś łonka, tam zaś przepływała przez jakiś staw – a stawow, strumykow i źrodełek sam było zatrzyńsiyni! Szuściyło to wszysko cichutko, gaiki, loski, dowały ciyń a podmoknyte łonki i barzoły fajnie chłodziyły w tyn hyc i aż sie prosiło, żeby se pod kierym stromym legnyć i podrzymać. Ptoctwa rozświrklanego kryńciyło sie pełno, co krok było widać żerymia bobrowe, ryby wyskakiwały z wody i z pluskiym wpadowały nazod, a miyndzy nimi buszowały rade wydry.

           Chwałek dziwoł się tak i dziwoł na to, co mioł przed sobom, a słońce odbijało sie od wody, aż mu sie zdało, że to szczybło sie tak blysko. Pomyśloł se, że tukej mogby chatka zbudować do swoij Lynki i sam z niom zamiyszkać, z daleka łod ciasnego i dusznego grodziska, a yno ryby chytać i polować… Naroz zejrzoł, że nad nojwiynkszym stawym na szyrokij łonce poruszył sie jakiś wiynkszy zwierz… i zarozki popyńdziył konia w ta strona, bo to był kasztan łod ksiyńcia.

            Koń już sie uspokoił i szkuboł trowa, ale ksionże wisioł sztyjc głowom na doł ze szłapom w strzymionie. Chwałek dopod konia, wartko uwolnił ksiyńcia i ułożył go nad brzegiym stawu. Aż sie za głowa chycił, jak se go łobejrzoł. Borok ksionże wyglondoł, choby po bitwie – głowa cało zakrwawiono, czoło i nos sine, umazane od ziymie, trowy i pieron wiy, czego jeszcze. Chwałek schylił sie nad nim i zdało mu sie, że ledwo co, ale jeszcze dycho. Pomału łodwionzoł mu hełm, kiery jakimś cudym niy spod bez cało ta jazda i zaczon go myć wodom ze stawu. Po jakimś czasie zdało mu sie, że niydaleko brzegu wystowo z wody miyndzy liściami jakijś rośliny z biołymi kwiotkami łep szczupoka. Niy dość, że pierońsko wielki był tyn szczupok, to jeszcze zdoł sie prziglondać Chwałkowi. Ciarki mu przeszły po puklu, bo słyszoł nieroz ło roztomańtych leśnych duchach, a nie wiedzioł nawet dokładnie, kaj je. Udoł, że nie widzi szczupoka i dali mył ksiyńcia.

- Dej mu pokoj, i tak świtnie – Chwałek aż podskoczył, rozejrzoł się, kto to mog poedzieć, ale żodnego niy było, jak łokiym siyngnył. Yno tyn dziwaczny szczupok miyndzy biołymi kwiotkami…

- Te, do cia godom! – Chwałkowi aż włosy stanyły na głowie, bo to godoł tyn szczupok!

- Po co go myjesz? Niy ma ci to jedno, czy świtnie zmazany czy umyty? – szczupok mioł głos, choby noże szczyrkały, łuska świyciła sie choby czyste szczybło, a ślypia mioł zimne jak woda ze stawu.

- Dyć to je mój ksionże, trza go ratować… -  niyswoim głosym łodpowiedzioł blady jak ściana Chwałek.

- A! Ksionże… No to jak tu świtnie, to se bydziesz mog wziońć tego piyknego konia z całym rzyndym. Jak byś to sprzedoł, to byś swoja łosada za to postawiył. I dziołszka byś se mog wziońć, jako byś chcioł. A łonego zostow, tukej rotomańto gadzina do wody przichodzi: wilki, niydźwiedzie – zrobiom ś nim porzondek, żodyn go niy znejdzie…

- Ksionże niy umrzył, dycho, niy godzi sie tak łostowiać człowieka w potrzebie! – Chwałek sie znerwowoł i zrobiył czerwony jak rak.

- Aha. A jak ty byś tak leżoł, to tyn ksionże też by tak skokoł kole ciebie, jak ty przi nimu? -

Chwałek nie szczimoł – zapomnioł ło strachu, łapnył konsek patyka i jak nie ciepnie ze złości w strona szczupoka! We tym samym momyncie słońce nad dolinom przikryła jakoś ciymno chmura, zagrzmiało, blyskło sie, a patyk nie przelecioł ani poł drogi, jak sie zwyrtnył i piznył Chwałka w łep, aż borok siod na rzici.

- Te, dej se pozor! jeszcze roz, a inakszy pogodomy! – głos szczupoka był, choby mieczym walił ło tarcza.

- Ciepać patykami to ty se możesz w cilipy na stromie, a niy wy mie – szczupok złagodnioł, a słońce zaś świyciło nad dolinom.

Chwałek łobrocił sie zadkiym do szczupoka, żałość go brała łokropno i niymoc tako, że ło mało sie niy poślimtoł, jak mały łeboń. Nabroł zaś wody i dali myje głowa ksiyńcia, a szczupoka udowo, że niy widzi.

- E! Nie nerwuj sie tak – padoł szczupok – widza, żeś je synek na fleku, a niyjednego żech tukej już widzioł, niyjednego gizda ryby w tych stawach zeżarły. Ty mi sie widzisz jakiś inkszy i jo ci moga pomoc wylyczyć ksiyńcia. Ale powiydz mi yno: wy, ludziska, robicie taki coś do jydzynio z rozgniycionych ziaryn. Mosz taki coś ze sobom?

Chwałek spomnioł se, co we miechu na koniu mioł konsek chleba łod Lynki. Niy łobrociył sie do szczupoka, yno padoł, że mo.

- A dołbyś mi troszka? - głos był terozki słodki choby drozdy śpiywały i jakoś tak bliżyj, aż Chwałek sie łobrocił i zaś ło mało niy siod na rzici, bo kole niego stoł mały człowieczek: meter piyńć w hucie, choby łeboń, ale giymba mioł pomarszczono jak starzik – w szczybnych nogawicach, szczybnym kaftanie, włosy tyż mioł szczybne, a szczynka mu wystowała jak u szczupoka i ślypia mioł łokrongłe jak u ryby.

Chwałek stanył, wyjon chlyb i jeszcze nie zdonżył wyciongnyć rynki ku chopkowi, jak tyn ciepnył sie na nia i wcis tyn chlyb, choby głodny pies szłapa z zajonca. Łoblizoł sie i pado:

- Pierońsko dobre to robicie. A powiydz mi yno: jakby tak tyn twoj ksionże łozdrowioł, futrowołbyś tym mie i moi ryby?

Chwałek pomyśloł se, że popsznioł jakiś je z tego szczupoka, co zamiast rybow chlyb wcisko.

- A czy jo wiym, coś ty je za jaki?

- Niy musisz wiedzieć. Niech ci styknie, że jo tu rzondza i wszelki stworzyni mie tu słucho, a do mie przichodzi pod łopiyka, bo mu ukrziwdzić niy dom. Toż jako – futrowołbyś?

- Futrowołbych…

- To dej rynka na zgoda – Chwałek podoł rynka chopkowi i aż syknył, bo tyn mu pazurym zrobiył mało ranka na palcu, a pazura mioł łoszkliwo - z błonom miyndzy palcami.

- No, toż momy krwiom przisztymplowane. Jak niy dotrzimiesz słowa, to do końca świata bydziesz nad tymi wodami kopruchom jegły przedmuchiwoł. A terozki muszymy uratować tego twoigo ksiyńcia.

Człowieczek kozoł wyciongnyć z wody roślina z biołymi kwiotkami. Do spodkow prziczepione miały kolczaste, zdrzewiałe szupy choby kotwice. Chwałek rozłupoł szkorupki, z pojszodka wyciongnył łorzeszki, a potym ich rozgniot, namoczył i takom papkom łobłożył boloki łod ksiyńcia. Łosobno uwarził pora orzechow, rozgniot i zrobiył z nich papka do zjydzynio – sprobowoł, i pomyśloł, że dobre. Chopek – szczupok kozoł Chwałkowi ksiyńcia szmarować a dować mu pić woda z warzonych łorzeszkow i straciył sie w chaszczach.

***

Ksionże, jak wylecioł ze siodła przi turze, probowoł siyngnyć strzymiynio, żeby wyjońć noga, ale jak rzaznył roz głowom o jakiś kamiyń czy korzyń, tak mu sie yno cima zrobiyło przed łoczami i już niy wiedzioł, co sie ś nim dzieje.

Łobudziył się w jakijś ciymnej jaskini, światło blade świyciło na niybiesko ze kamiyni we ścianach. Dźwignył sie łobolały i kapnył sie, że siedzi za kratom ze splecionych ciyrni. Jak mu wzrok trocha przibadoł do słabego światła, zejrzoł, że po drugij stronie na wysokim stołku siedzi mały chopek łobleczony cały na szczybno. Do tego włosy tyż mioł siwe, szczynka jak u szczupoka, a ślypia jak u ryby, yno świyciły mu też tak niybieskawo, jak te kamiynie we ścianach. Pysk mioł pomarszczony, choby mioł ze sto lot. Żar surowo ryba, mlaskoł przi tym łoszkliwie i dziwoł sie na ksiyńcia.

- Kaj jo je? – spytoł sie ksionże

- W moij chaupie – padoł chopek

- A co jo tukej robia? – zaś sie spytoł ksionże

- Zdychosz, panoczku – padoł chopek głosym, choby nożami szczyrkoł.

- Ale czamu? Dyć jo żyja! Czamu żech je zawrzyty? Jo je ksionże, patrz mie wypuścić! – i ciepnył sie na krata, ale wartko sie cofnył, bo mu kolce pociyny rynce.

- Skiyrs mie, to ty możesz być i cysorz. Tukej jo rzondza. I dowej pozor, bo już byli tacy, co sie łopowożyli sam se pysk na mie łotwiyrać, tam leżom – i chopek pokozoł kajś za ksiyńciym.

Ksionże sie łobrocił i dopiyro teroz zejrzoł pod ścianami stos kościotrupow. A na nich resztki szmat, w kiere kiedyś musieli był łoblyczyni - niykiere wyglondały na rychtyk, ale to rychtyk stare.

- Ale czamu mie tu trzimiesz? Czy jo ci co zrobiył?

- Wlozłeś bez pozwolynio na moja ziymia. A że jo ludziskow niy ciyrpia, to sam posiedzisz, aż świtniesz.

- Posłochej mie yno, jo je ksionże, możesz za mie dostać fora szczybła, jak mie wypuścisz…

- W rzici mom twoi szczybło! Jo tu mom wszysko, czego mi trza! Yno spokoju mi brakuje, bo sie sam co chwila prziklichto jakiś gizd na dwoch szłapach i zaroz patrzy, kaj by tu chaupa postawić! A jo wos znom! Najpiyrw jedno chaupa, potym nastympno, potym całe grodzisko wałami wielkimi abo murami z kamiyni łotoczone, a w nim chaupa na chaupie, pełno marasu a smrodu i wszyski stromy w piyń wyrznyte! Dziwej sie! – chopek przesunył na ścianie jakoś zasłona i ksionże ujrzoł wielki kamiyń, przez kiery było widać dno stawu – tak choby byli kajś głymboko pod wodom. Naroz łobroz w kamiyniu zaczon sie zmiyniać i ksionże ujrzoł taki widok: kiympka, a pod niom dolinka z rzyczkom pełno źrodełek, stumykow i stawow, dookoła, jak łokiym siyngnył rosły gynste lasy i fest to wszysko piyknie wyglondało.

- Piykne, pra? Przidzie czas, że niewiela z tego łostanie. Wszysko zniszczycie. Ale dopóki jo żyja, niy dopuszcza do tego – wysyczoł choby żmija szczybny chopek.

Ksionże nic niy padoł, yno dziwoł się w łobrozek, bo zdało mu sie, że coś sie na nim ruszo.

- Dyć to je moj Chwałek! – zawołoł, bo zejrzoł swoigo kompana łod łowow, jak sie schylo nad kimś nad brzegiym stawu i łobmywo go wodom. Ksiyńciu aż włosy stanyły na głowie, jak sie kapnył, że to łon tam leży.

- Ano, probuje cie ratować. Że mu sie tak chce? Musi ci przoć jak bratu.

- Bo to je moj kompan! – ksionże niy wiedzioł, co sie ś nim dzieje i kaj tak rychtyk tera je: tam, czy tu, ale aż poczuł płaczki w oczach, jak widzioł ta starość w minie Chwałka.

- Padosz? Ci, co tam za tobom leżom tyż mieli kompanow. A jak te kompany pitały, jak ech tych sam pod woda wciongoł, ha, ha, ha! Jo je ciekawy, czy ty byś, panoczku, swoigo Chwałka tyż tak ratowoł, jak łon ciebie?

- Jo nigdy nie zostawiył swoigo bez pomocy! – znerwowoł sie ksionże.

- Ja,mhm, wszyscy tak godajom.

Ksionże już chcioł mu coś poedzieć, ale zejrzoł, jak zza stromow za plecami Chwałka wyloz wielki kudłaty niydźwiedź i pomału szoł w jego strona. Ksionże aż zblod.

- Dyć łon Chwałka zabije!

- No, i bydzie pokoj – chopek spokojnie łodgryz łep nastympnej surowej rybie.

Ksionże wyprostowoł sie i podziwoł prosto w ślypia chopka, co sie świyciyły choby jakiś pieroński łogniki.

- Jo niy wiym, co wyście som za jacy, ale widza, że tukej sie dziejom jakiś czary i że mocie rychtyk wielko moc. Beztoż wos prosza: jo moga sam świtnyć, ale niy dejcie zabić Chwałka!

Chopek aż przestoł żrać. Śloz ze swoigo stołka i prziszoł bliżyj kraty, a jak szoł, to kolyboł sie na boki choby kaczka. Stanył i zaczon sie prziglondać ksiyńciu.

-  I ty byś sie, panoczku, doł sam tak zagłodzić na śmierć, bele by retnyć tego łebonia?

- Tak jak żech padoł – ksionże dziwoł sie, jak niydźwiedź je coroz bliżyj Chwałka.

- Wyście som, ludziska, pierońsko dziwne. Jak, to by jedyn drugigo za konsek świyconcego kamyka zatłok, a jak, to zaś by sie doł za drugigo zabić… A powiydz mi – jak bych wom obu doł żyć, umiołbyś te strony łochronić przed takimi gizdami, jak ci, co tam za tobom leżom?

- Dopóki siły mi styknie!

Chopek pomyśloł chwila, klasnył łapskami, co były choby płetwy i niydźwiedź naroz sie zwyrtnył i poszoł tam, skond prziszoł, a ksionże aż odetchnył.

- Dosz swoimu Chwałkowi te strony pod łopiyka i nie postawisz sam nigdy takigo łoszkliwego gniozda zanknytego miyndzy wałami z gliny, kamiyni a drzewa?

- Słowo! – padoł ksionże. Chopek klasnył drugi roz i zrobiło się durch cima.

***

Naszmarowany maściom z wodnych łorzechow ksionże łotworzył łoczy, łapnył słabo Chwałka za szkrabikiel i spytoł sie:

- Kaj jo je?

- Ksionże se legnom spokojnie, bo som słabi jeszcze. Jo niy wiym, kaj my tak rychtyk som. Nad jakimiś rybnikami…

Ksionże, założył sam łosada rybacko, nazwoł jom Rybniki i kozoł se nad rzyczkom wybudować myśliwski dworek. Niyskorzij w tym miejscu klasztor bydom miały zakonnice, ale chyba spotkajom szczupoka, co godo, bo wartko wymielom stond do Czarnowonsow. Jeszcze niyskorzij inkszy ksionże postawi sam murowany zomek, a po blisku karczma, co jom nazwiom „Świrklaniec”, bo tak dookoła ptoki piyknie świrklały.

Ksionże zrobiył Chwałka gospodorzym, a chaupy postawiali naokoło wielkigo stawu, co go kiedyś zasujom i zrobiom na jego miejscu rynek. Ryby i łorzechy wodne z tutejszych stawow ksionże kozoł se wozić aż do swoigo grodziska. Chwałek skludził sie sam ze swojom Milynkom i gospodarził tak, że niydługo ło Rybnikach wiedzieli już fest daleko i wszyscy sie dziwili, jako łoni to robiom, że majom taki dobre ryby. Ale ło szczybnym szczupoku wiedzieli yno Chwałek, Lynka, a potym ich dzieci.

A że dzieci mieli dużo, ksionże doł im na własne ziymia po blisku, po dwoch stronach Rybnikow – dzieci sie pobudowały, założyły swoi łosady, a do rozróżniynio na jedna godali Chwałowice, a na drugo Chwałyńcice. I tak godajom do dzisiej.

^{*szczybny - srebrny; kieby niy ta bajka, możno bych sie nigdy niy dowiedzioł, że tak sie piyrwyj godało, choć godołech łod bajtla... Dziynkuja panu Stanisławowi Neblikowi za sprawdzyni bajki wedle godki i fest pomocne uwagi.}

^{Bajka w skróconej wersji została zgłoszona do konkursu "Do you speak godka?" i znalazła się w finałowej dziesiątce. 28.04.2018 aktorskie czytanie na Scenie w Galerii - Katowice.}

Do you speak gŏdka?